Η χρήση ναρκωτικών ή η κατάχρησή τους από ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων σπάνια είναι αποτέλεσμα ενός μόνο αιτιολογικού παράγοντα. Η εξάρτηση δεν εμφανίζεται ξαφνικά στη ζωή ενός ανθρώπου. Οι παράγοντες που συντελούν και δημιουργούν προϋποθέσεις για την εμφάνισή της αναπτύσσονται τις περισσότερες φορές κατά την παιδική ηλικία.

Στην ηλικία αυτή μπαίνουν οι πρώτες βάσεις για τη δημιουργία αξιών, αρχών και στάσεων. Συμβαίνουν ραγδαίες αλλαγές και οι επιδράσεις που δέχεται σ’ αυτή την ηλικία το παιδί είναι καθοριστικές για τη μετέπειτα εξέλιξη. Αυτή η περίοδος καθορίζεται άμεσα από την οικογένεια, το σχολείο αλλά και από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Έρευνες δείχνουν ότι για την εμφάνιση της χρήσης, κατάχρησης και εξάρτησης από ουσίες συμβάλλουν πολλοί και σύνθετοι παράγοντες που αλληλεπιδρούν και διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες (ο βαθμός συμμετοχής της καθεμιάς είναι διαφορετικός σε κάθε περίπτωση):

• Το οικογενειακό, κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο ζει το άτομο
• Οι βιολογικοί παράγοντες και η προσωπικότητα του ατόμου
• Η δράση της ουσίας

Kάποιοι από τους επιβαρυντικούς παράγοντες

• Η ανοχή ως προς τη χρήση ουσιών
• Η διαθεσιμότητα των ουσιών
• Ο κοινωνικός αποκλεισμός
• Η αποξένωση
• Η έλλειψη υποστηρικτικών κοινωνικών δομών
• Ο καταναλωτικός τρόπος ζωής
• Η πίεση, το άγχος
• Η έλλειψη ευκαιριών επαγγελματικής απασχόλησης
• Η παρέα με χρήστες ουσιών
• Το χαοτικό οικογενειακό περιβάλλον
• Η χρήση και κατάχρηση ουσιών από τους γονείς
• Η έλλειψη συναισθηματικών δεσμών στην οικογένεια
• Η βία, η παραμέληση, οι υπέρμετρες οικογενειακές συγκρούσεις
• Η αναποτελεσματική επίβλεψη από τους γονείς
• Οι υπέρμετρες και μη ρεαλιστικές προσδοκίες
• Ο ψυχικός πόνος
• Η μοναξιά
• Η χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Η έλλειψη ορίων
• Η αβεβαιότητα ως προς αξίες, στόχους,προτεραιότητες
• Η έλλειψη δεξιοτήτων ζωής (λήψης αποφάσεων, αυτοελέγχου, υπευθυνότητας, αντίστασης, διεκδίκησης κ.α.)
• Η έλλειψη επικοινωνίας
• Η αδυναμία διαχείρισης έντονων συναισθημάτων και ματαιώσεων
• Η ασυγκράτητη παρορμητικότητα
• Η ανία, η πλήξη
• Η αναζήτηση διαρκούς ευτυχίας και ευχαρίστησης
• Η αρχική χρήση ουσιών κατά την προεφηβεία
• Η σχολική αποτυχία σε σταθερή βάση
• Η πρόωρη αντικοινωνική συμπεριφορά

Kάποιοι προστατευτικοί παράγοντες

• Προσωπικές δεξιότητες του ατόμου (αυτοπεποίθηση-αυτοεκτίμηση, αυτοέλεγχος, αναγνώριση, έκφραση και διαχείριση έντονων συναισθημάτων, στοχοθέτηση, κλπ)
• Κοινωνικές δεξιότητες του ατόμου (επικοινωνία, συνεργασία, αντίσταση, υπευθυνότητα, επίλυση προβλημάτων, κριτική σκέψη και λήψη αποφάσεων, κοινωνική ευαισθησία κλπ)
• Ασφάλεια και σταθερότητα
• Συναισθηματική σταθερότητα
• Ενήλικες και συνομήλικοι φίλοι: θετικά πρότυπα ζωής
• Σταθεροί οικογενειακοί δεσμοί
• Υποστηρικτικά δίκτυα γύρω από το άτομο και την οικογένεια
• Ύπαρξη στόχων και ιδανικών που δίνουν όραμα για τη ζωή
• Ισχυροί δεσμοί με τους θεσμούς κοινωνικοποίησης, όπως η οικογένεια, το σχολείο
• Δυνατότητες ένταξης και ενσωμάτωσης
• Δέσμευση στο σχολείο
• Σχολική επιτυχία και συμμετοχή στα σχολικά δρώμενα
• Ευκαιρίες για συμμετοχή των νέων σε δραστηριότητες της τοπικής κοινότητας
• Οικονομική και κοινωνική σταθερότητα
• Μειωμένη πρόσβαση στις ουσίες